Detox

(lang artikel)

Geld stinkt, geld helpt, geld sloopt, geld groeit, geld verpest, geld leert, geld vervuilt, geld verrijkt, geld vecht, geld verbindt, geld ontwricht, geld ontspant, geld woekert, geld verdient, geld haalt, geld brengt, geld verjaagd, geld zorgt, geld verwoest, geld bouwt, geld verziekt, geld ontdekt, geld doodt, geld geneest. Geld wordt pas fout of goed door wat je er samen mee doet.
Op de Nederlandse televisie heeft de ASN bank een pakkende reclame die de tijdgeest door de crisis ongelooflijk goed weergeeft[1]. De tekst is hierboven uitgeschreven. de vraag die hier aan de orde is, is of vervuiling een economisch, technisch of politiek probleem is. Want als we de bron van alle ellende vinden dan treffen we op die plaats wellicht ook de oplossing.
Geld schept verwarring. Geld is de laatste jaren ongeveer een van de meest ongrijpbare en onbegrijpelijke ?substanties? geworden. We dachten, de afgelopen eeuw, dat geld een positief onderdeel was van onze economie en onze welvaart maar na de crisis lijkt geld meer een vloek dan een zegen. Geld blijkt onderdeel van ons toxisch systeem. De advertentie van de ASN bank maakt het ons pijnlijk duidelijk. Onze economie en ons hele systeem van geld creatie dat alsmaar moet groeien is achteraf geen heilzaam middel gebleken maar eerder een gif dat onze maatschappij te gronde kan richten. Zo vormen vrijwel alle productieprocessen en het achterliggende economische systeem samen ons toxische systeem. En we zijn er aan verslaafd.
Het Nederlandse radiostation BNR (business News Radio) heeft Kees de Kort van AFS vermogensbeheer als dagelijkse columnist. Hij legt op 8 maart 2012 uit: “De banken zijn net Junkies die wachten op hun nieuwe shotje. Banken kunnen keer op keer weer rekenen op een volgende partij drugs die door de dealers beschikbaar wordt gesteld. Gratis geld, garanties, nog meer gratis geld, reddingsoperaties, stimuleringsprogramma’s. Het gaat maar door en wordt almaar gekker.” De dealers zijn inmiddels bij iedereen bekend, aldus Kees de Kort. “Ben B., Mario D. en Mervyn K.” Die zorgen ervoor dat als de financi?le mannetjes gaan trillen, als het een beetje tegenzit, een nieuw spuitje beschikbaar wordt gesteld. Het is onvoorstelbaar”. De dealers moeten van de straat en het Detox programma moet worden gestart om de economie gezond te maken.
Het huidige economische systeem is gebouwd op groei. De meeste economen denken dat, als de economie maar weer gaat groeien, alles goed komt. Maar er zijn ook economen die daar anders over denken[2]. Groei betekent meer grondstoffen, meer produceren en meer afval. En meer afval gaat gepaard met meer gifstoffen en meer vervuiling. De groei in China, India, Brazili?, Mexico en Afrika vraagt om veel grondstoffen, om veel transport en om veel geld. De milieurampen die zich daar voltrekken zijn ongelooflijk.
In de geschiedenis van de mensheid is er altijd een heilig ontzag geweest voor vergif. Het verhaal van de Griekse filosoof Socrates spreekt nog altijd tot de verbeelding. Socrates werd veroordeeld tot het drinken van de gifbeker en die gebeurtenis is door de Franse schilder Jacques-Louis David in 1787 in ?de dood van Socrates? dramatisch weergegeven. Gif was iets waar je ver van moest blijven en het werken met gif was voorbehouden aan gifmengers en alchemisten.
Maar gif was ook onderdeel van het dagelijks leven. Mensen wisten, beter dan nu, dat je bijvoorbeeld uit moest kijken met giftig voedsel. Het zoeken van paddenstoelen is een kunst en het werd je van jongs af geleerd. Het herkennen van giftige planten en dieren is onderdeel van het leven in een oerwoud. Leer je dat niet dan zal het slecht met je aflopen. In de film ?Into the Wild? van regisseur Sean Pen reist de hoofdrolspeler naar de wildernis in Alaska. Daar blijkt hij, ondanks het plantenboek dat hij bij zich heeft, de verkeerde planten te eten. Hij wordt ziek en sterft aan het einde van de film.
Het omgaan met gif veranderde na de start van de industri?le revolutie en zeker na het ontstaan van de chemische en de petrochemische industrie. Langzaam maar zeker hebben we in al onze productieprocessen gif als hulpmiddel ge?ntroduceerd. Maar wat erger is, is dat veel processen gepaard gaan met gif als restproduct of bijproduct waar we geen raad mee weten en dat we nergens anders kwijt kunnen dan in het milieu. De Amerikaanse schrijfster Annie Leonard beschrijft de giftige processen van veel producten in haar boek ?the Story of stuff?. De hoeveelheid gif op deze aarde groeit en zit ongemerkt overal om ons heen[3].
De journalist Michael Pollan heeft in een aantal boeken duidelijk gemaakt dat de gezondheid van ons westerse voedsel geen verbetering is ten opzichte van traditioneel voedsel. Een groot deel van het voedsel in de westerse wereld blijkt slecht voor onze gezondheid met als gevolg diverse westerse ziektes zoals diabetes, vetzucht, hart en vaatziekte en kanker[4]. Hij stelt ook dat: ? hoewel het zo is dat we over het algemeen langer leven dan vroeger, of dan mensen in sommige traditionele culturen, het merendeel van die toegevoegde jaren te danken is aan verminderde kindersterfte en verbeterde zorg, en niet aan onze eetgewoonten.
De ziekmakende stoffen zijn aan het eten toegevoegd en meestal niet eens meer te herkennen. In zijn boek ?Food Rules? legt Pollan uit hoe we gezond eten kunnen herkennen en hoe we op een gezonde wijze met ons voedsel om kunnen gaan.
Afval en restproducten zijn het gevolg van het economische systeem. Ook het afval van de bereiding van voedsel en het maken van gebouwen. Zouden we alle kosten die het gevolg zijn van het vervuilen van de aarde, het ziek maken van mensen, het vervuilen van de rivieren, de lucht en de atmosfeer die ontstaan door productie en bouw moeten verrekenen dan zouden al onze producten veel duurder zijn. Nu worden de gevolgen van die vervuiling af gewenteld op anderen, bijvoorbeeld in de derde wereld, of op de generaties na ons. Het kan ook zijn dat de gevolgen worden gedragen door een hele maatschappij, of door een kleine groep mensen en niet door de producent. In de economie noemt men deze kosten externaliteiten[5]. Er zijn veel voorbeelden bekend maar hieronder volgen en twee.
De kerncentrale van Fukushima was de centrale van een priv? onderneming; Tepco. De ramp met de centrale is het gevolg van verkeerd ingeschatte veiligheidsrisico?s ?n van het ontbreken van technologie om een dergelijke ramp te bestrijden[6]. De gevolgen van de giftige besmetting van het land rond de centrale wordt gedragen door haar bewoners. Die zijn ge?vacueerd en hebben alles verloren. Hun huizen zijn niets meer waard en hun levens en geschiedenis zijn verwoest. De financi?le en andere schade zal worden gedragen door de Japanse samenleving nu Tepco, dat door de ramp failliet dreigde te gaan, door de Japanse overheid is opgekocht.
Het tweede voorbeeld betreft het bovengenoemde financi?le systeem. De banken-crisis is veroorzaakt door speculatie en het beschermen daarvan door overheden. Het gevolg was een omvangrijke wereldwijde reddingsactie door overheden die de rekening nu en in de toekomst laten betalen door de maatschappij, de burgers. En, als we Kees te Kort van AFS geloven, is de reddingsoperatie nog niet voorbij en groeit de schuld die afbetaald moet worden nog dagelijks.
Het systeem vervuilt zichzelf. Door economen wordt nu al gesteld dat de enorme vervuiling van het milieu in China een rem zet op de snelle groei van het land in de afgelopen jaren. Het is, volgens Jan van der Putten in zijn boek ?Verbijsterend China? zo erg dat de kosten voor de milieuschade die de maatschappij moet dragen al meer is dan vier procent van het BBP[7] van China en volgens de Wereldbank ligt dat percentage nog hoger[8].
China betaalt ook hoge menselijke gezondheidskosten. In ?the China Price? legt Alexandra Harney uit dat enorme kosten worden gemaakt aan werk gerelateerde ziektes en ongelukken. ?Het kost het land nu al meer dan 13 miljard dollar per jaar en als alle indirecte kosten worden meegerekend moet gerekend worden met een verdubbeling van dat bedrag[9].
Maar als milieuvervuiling zo kostbaar is waarom doen we het dan? Het gebeurt nog omdat gif en afval weggooien in het milieu op veel plaatsten goedkoper is dan het opruimen, het verwerken of het opnieuw gebruiken. En zoals we boven hebben gezien geeft het economische systeem geen impuls om deze externe kosten en de schade op te nemen in het productieproces of de business case. Was dat wel zo dan zouden bedrijven zeker op een andere manier produceren. Met minder afval en met minder schade voor het milieu en de maatschappij.
Als het economische systeem anders zou werken zouden we productieprocessen zo ontwerpen dat geen vervuiling of giftige restproducten ontstaan die gedumpt moeten worden op de aarde. Het is een rigoureuze aanpak die wordt voorgesteld door Michael Braungart en William McDonough in hun boek ?Cradle to Cradle?. Zij geven een paar spraakmakende voorbeelden maar laten tevens zien dat het Cradle to Cradle produceren ongelooflijk ingewikkeld is en een nieuwe industri?le revolutie zal betekenen[10].
Natuurlijk doen we het in het westen veel beter dan een halve eeuw geleden. Toen was de luchtvervuiling in de stad Londen zo erg dat er dagen de zon niet te zien was en de mensen dood gingen aan de smerigheid in de lucht. Door strenge wetgeving zijn de kolenkachels uit de steden verdwenen, zijn de kolencentrales schoner geworden of vervangen door gascentrales, zijn de auto?s schoner geworden en is lood toevoeging in benzine verboden. Er is veel verbeterd door aanpassingen in het juridische systeem. Toch is een auto nog geen schoon apparaat en gaat het produceren van de auto en de brandstoffen gepaard met vervuiling elders. Het westen heeft een groot deel van haar vervuilende industrie verplaatst naar landen als China, India of Afrika. Daar zijn niet alleen de lonen laag maar leeft men met de zelfde milieu-regels die de smerigheid van Londen vijftig jaar geleden veroorzaakten[11]. Het is er bijna onleefbaar soms in steden als Beijing en Mexico City als de wind er een paar dagen niet waait en het gif in de lucht blijft hangen. Het juridische systeem dat het milieu en de mensen moet beschermen is er niet of het functioneert slecht[12].
Ook het delven van grondstoffen is in landen als Nigeria, Congo, Equador en China niet gebonden aan strenge regels. Door corruptie is met ?stinkend geld? gemakkelijk een ?oplossing? gevonden voor giftige afvalstoffen. Het navrante is dat de meeste processen voor het delven van grondstoffen en het maken van producten in het westen veel schoner gebeurd en in de derde wereld door de zelfde bedrijven op een vervuilende manier. Shell is prima in staat om in Nederland of Noorwegen olie te delven op een redelijk schone manier maar in Nigeria maakt Shell er een regelrechte puinhoop van. Zij worden daarvoor niet voor niets aangeklaagd[13].
Detox is geen technisch probleem. Shell bewijst het. En de westerse landen bewijzen het doordat zij de afgelopen decennia in staat zijn geweest rivieren schoon te maken, de luchtvervuiling voor een deel op te heffen, fijnstof terug te dringen en de bodemvervuiling een halt toe te roepen. Voornamelijk door strenge regelgeving. Dat was de incentive om technische oplossingen te ontwikkelen die economisch haalbaar zijn.
De oplossing is dus meerledig maar niet eenvoudig. Dat kunnen we zien aan de hand van de klimaatdiscussie. De wereld is er nog helemaal niet uit hoe we met kooldioxide overschotten in de atmosfeer om moeten gaan waardoor het klimaat verandert. Volgens de Engelse wetenschapper Sir William Stern is dit geen wetenschappelijk, ethisch of politiek probleem[14]. Volgens hem is het klimaatprobleem het probleem economische van aard: ?het is het meest verstrekkende voorbeeld van marktfalen dat we ooit hebben gezien?.
Onder het gedrag van de markt liggen, zoals we boven hebben gezien, juridische kaders en internationale afspraken waaraan maatschappijen, bedrijven, burgers en overheden zich moeten houden. Het economische systeem heeft bewezen dat zij heel slecht in staat is zich zelf te reguleren. Uiteindelijk wordt het systeem van de vrije markt gestuurd door politiek en juridische afspraken in landen en tussen landen. In het NRC van vrijdag 9 maart 2012 staat dat China, Airbus, de Europese vliegtuigbouwer wil boycotten wegens de invoering van een Europese heffing op CO2 in de luchtvaart door de EG. China wil Europa straffen voor het nemen van maatregelen die de uitstoot van CO2 kunnen verlagen. China bewijst daarmee dat een oplossing voor milieuproblemen, in dit geval het klimaatprobleem, zelfs tegengehouden kan worden door politiek.
Zo lang politieke wil ontbreekt en er geen nationale en internationale juridische afspraken zijn gemaakt zal de economie niet veranderen om de wereld de noodzakelijke detox behandeling te geven. Het is eenvoudig. De burgers betalen de rekening. Of door de vervuiling, ziek worden en het opruimen van de rotzooi, of door duurdere producten. Zij kunnen stemmen op een politiek die daar de maatregelen voor durft te nemen. Zo niet dan zal de ASN reclame ?Geld wordt pas fout of goed door wat je er samen mee doet? nog lang actueel blijven.
Dit artikel wordt geplaatst in het Engels in “BOSS magazine” van de TU delft.
[1] http://voordewereldvanmorgen.nl/blog/wat-vind-jij-van-de-asn-bank-reclamespot[2] O.a.
[2](1) Tim Jackson. Welvaart zonder groei, Economie voor een eindige planeet.uiutgeverij Jan van Arkel 2010. (2) Sander Tideman, Mind over Matter. Van zeepbeleconomie naar Economie met een hart. Business Contact. 2009.
[3] [3] Annie Leonard. The story of Stuff. Constable London. 2010.